PHÁN XÉT

Minh Niệm

Khi nhìn các vì tinh tú đang lấp lánh ở phía chân trời ta luôn nghĩ đó là vì sao của giây phút hiện tại. Nhưng ta có thể lầm. Cái lấp lánh mà chúng ta nhìn thấy chỉ là phần ánh sáng của vì sao đang trên đường đi về phía ta, tại vì đoạn đường phải mất hàng triệu năm mới tới, còn vì sao ấy có thể đã lặn khuất từ lâu lắm rồi. Đó là khám phá của khoa học. Nếu không có nền văn minh khoa học thì ta sẽ còn lầm lẫn rất nhiều thứ trên thế gian này khi sử dụng con mắt của mình với tầm nhìn rất giới hạn

Nhưng khoa học cũng vẫn còn lầm lẫn, khoa học vẫn luôn tiếp tục làm mới chính mình để điều chỉnh lại một cách hoàn hảo về những nhận xét trước đây và tìm tòi thêm những phát hiện mới. Cho nên mới có khoa học tiến bộ ngày nay và chắc chắn sẽ có khoa học tiến bộ trong tương lai. Nếu khoa học bám chặt những hiểu biết của mình, không chịu mở lòng ra để tiếp tục khám phá về những đối tượng mà mình đã từng đưa ra nhận xét thì đó là một nền khoa học cũ kỹ, lạc hậu và đầy nguy hiểm.

Trên thực tế khoa học cũng đang cố gắng ngày đêm để không ngừng cung cấp cho con người những hiểu biết về bản chất thật của vạn vật, nhưng số lượng vẫn còn quá ít so với những gì đang hiện hữu trong vũ trụ bao la này. Nghĩa là ta vẫn còn phải chịu vướng kẹt vào vô số cái nhìn sai lầm về thế giới vật chất chung quanh mỗi ngày.

Trái tim con người còn kỳ bí và mênh mông hơn cả vũ trụ, nếu không có một công trình nghiên cứu miệt mài và tinh xảo hơn cả khoa học thì làm sao ta có thể thông đạt? Những dòng cảm xúc tuôn chảy bất tận, những ngõ ngách tâm ý sâu kín hay những khúc mắc chập chùng trong nhận thức luôn tạo nên những hành động bất ngờ mà ta hoàn toàn không chủ động được. Tại vì ta không hiểu biết bao nhiêu về chúng cả. Mà trái tim của ta thì ta phải tự tìm tòi khám phá chứ đâu thể trông mong vào công trình nghiên cứu nào của ai khác. Một khi ta vẫn chưa hiểu thấu được chính mình thì ta sẽ không bao giờ hiểu thấu được kẻ khác. Ước muốn đó chỉ là ảo tưởng.

Vậy mà ta vẫn thường hay tuyên bố những câu xanh rờn: Ta đã biết hết, đã hiểu hết rồi! Tại vì ta luôn có thói quen nhìn mọi thứ bằng kinh nghiệm có sẵn. Ta lười biếng quan sát bằng tất cả sự khám phá về một vấn đề hay một đôi tượng trong giờ phút hiện tại, bởi ta nghĩ mình đã từng có kiến thức và trải nghiệm về chuyện ấy, nhìn sơ qua là có thể biết ngay. Thái độ chấp chặt định kiến của ta đã khóa kín cánh cửa nhận thức, vì lẽ đó mà không biết bao nhiêu lần trong cuộc đời ta đã có những phán xét sai lầm đáng tiếc.

Trong khi bản chất của mọi sự mọi vật luôn vận hành biến đổi không ngừng, không có cái nào hoàn toàn giống cái nào, cái trước cũng không bao giờ giữ nguyên phẩm chất như cái sau. Nó có thể tươi tốt hơn, cũng có thể héo tàn hơn. Chỉ có con mắt chưa vẩn đục, nhìn như chưa từng nhìn thấy lần nào, bằng tất cả sự tinh khiết trong nhận thức thì ta mới có thể tiếp xúc đươc sự thật về đối tượng ấy ngay bây giờ và ở đây.

Còn nhớ câu chuyện của thiếu phụ Nam Xương. Khi chàng Trương từ chiến trận trở về đã không được đứa con công nhận là cha, vì nó được biết cha của nó chỉ xuất hiện trên vách nhà vào ban đêm. Trong cơn cảm xúc hờn ghen, chàng Trương đã không chịu hỏi han hay lắng nghe một lời giải thích tận tường của vợ. Chàng đã không sử dụng được con mắt trong để nhìn vào người vợ với những nỗi vất vả khổ đau và chung thủy trong những ngày nuôi con trong chiếc bóng. Chàng đã tin lời người khác, mà đó lại là kiến thức của đứa bé thơ. Để rồi chàng phải nhận lấy kết cục bi thương sau những phán xét sai lầm của mình, người vợ đa nhảy xuống sông tự vẩn như để rửa sạch oan ức cho chính mình và cả trái tim mù quáng của người bạn đời chăn gối.

Tổ tiên ta đã từng nhắc nhở “Muốn biết phải hỏi, muốn giỏi phải học”. Khi nào cái hiểu biết hay kinh nghiêm của ta còn hạn chế thì ta vẫn phải mở lòng ra để học hỏi suốt đời. Lắng nghe, quan sát, khám phá, thắc mắc đều là những hành động tích cực cần phải có của một người không bị kẹt vào những kiến thức mà mình cho là đu. Đâu phải chuyện gì mình cũng biết, đâu phải cái gì mình cũng thấy được nguồn cơn. Thông minh nhạy bén mà thiếu sự tỉnh táo và sâu sắc thì nó sẽ trở thành năng lực nguy hại, đẩy ta ra khỏi cái nhìn đúng đắn về thực tại.

Kinh nghiệm vốn rất hữu ích nếu ta biết dùng nó đúng lúc đúng nơi và cả sự chọn lọc tinh tế nữa. Nhưng ta không làm được điều đó. Vì bản ngã ích kỷ mà ta luôn có khuynh hướng áp đặt vào đối tượng đang rất mới trong giờ phut hiện tại bằng những gì mình đã rút tỉa được ở đối tượng khác trong quá khứ. Đặc biệt trong tình yêu luôn cần đến cái nhìn trong suốt ấy, hãy yêu như chưa yêu lần nào, thì ta mới tiếp xúc trọn vẹn được con người đang có măt bên ta hôm nay. Ta đừng để những vết thương quá khứ làm trở ngại công trình khám phá và hòa nhập giữa ta và con người đang hiện hữu. Ta sẽ không bao giờ có được họ.

Tất nhiên bản năng tự vệ đề phòng là cần thiết, nhưng nêu đi quá xa thì nó sẽ trở thành nghi kỵ và hiểu lầm. Người yếu đuối, thiếu tự tin, chỉ đặt quyền lợi của mình lên trên mọi liên hệ nên lúc nào cũng có thái độ phòng thủ, lúc nào cũng nghĩ rằng người kia sẽ phản bội hay hãm hại mình. Chính trí tưởng tượng phong phú kết hợp với cái tôi nhút nhát đã dựng lên trong tâm ta những hình ảnh sai lệch về người kia. Một cử chỉ hay lời nói bất cẩn của người kia cũng dễ dàng trở thành bản án chung thân mà ta trao cho họ.

Dù người kia từng mắc phạm sai lầm, nhưng trong giây phút hiện tại này đây họ đã hoàn toàn chuyển hóa, đứng trước ta đó là một con người không còn chút tì vết lỗi lầm. Nhưng ta có nhìn thấy họ như là họ đang là không? Hay những hình ảnh xấu xa mà ta có về họ vẫn còn in khắc nguyên vẹn trong tâm. Như vậy ta sẽ không thể ghi nhận và sẽ đánh mất họ. Một người cố ngoi lên từ vũng lầy mà không được đón nhận ít nhất từ đôi mắt tin tưởng của người thương yêu thì còn đâu nghị lực để mà đi tới chỗ hoàn thiện.

Ở bên Tây trong các phòng bán thuốc của bệnh viện người ta hay treo câu “Ngay cả khi bạn đã chắc rồi, thì cũng xin vui lòng kiểm tra lại một lần nữa”. Một liều thuốc lầm lẫn có thể đưa người ta lập tức đi vào cõi chết. Cho nên ta phải rất cẩn trọng trong khi đưa ra lời phán xét về một vấn đề hay một đối tượng mà mình chưa hiểu rõ sự thật. Nếu cần ta hãy dan ba chữ “Có chắc không?” thật lớn ngay chỗ làm việc hay cắt thành một mẫu giấy nhỏ bỏ ba chữ ấy vào trong túi, để trước khi mở miệng phán xét thì ta lấy ra đọc như niệm thần chú mà không dễ dàng sập vào bẫy của nhận thức sai lầm.

Nhiều lần luyện tập dừng lại để nhìn rõ vào đối tượng trước khi phán xét sẽ giúp ta có cái nhìn đúng đắn hơn. Nếu ta đã dùng con mắt không thành kiến của mình để nhìn mà vẫn không thấy được sự thật thì hãy tìm cách nhờ bên kia giúp đỡ. Ta phải sẵn sàng lắng nghe người kia bằng tất cả sự chú tâm và thành khẩn thì mới hiểu được những góc khuất trong tâm hồn của họ. Chừng ấy ta sẽ không còn lên án hay buộc tội nữa, trái lại ta sẽ có thái độ cảm thông và thương xót.

Cho nên một người vững chãi sẽ không bao giờ căn cứ trên vài hành động bâng quơ hay vài thông tin chưa rõ ràng mà vội vàng kết luận một điều gì. Có khi người kia hành xử như vậy cũng vì hoàn cảnh bất đắc dĩ hay vì một mục đích cao cả nào đó mà họ chưa có cơ hội để trình bày cho ta rõ. Hãy thực tập im lặng chờ đợi và không rời sự quan sát. Khi hai tâm hồn tự tìm tới để hiểu nhau mà không cần phải dùng tới ngôn từ để giải thích hay chất vấn thì nó mới là đỉnh cao một của tình cảm linh thiêng và bền vững.

Rút kinh nghiệm từ những lần phán xét sai lầm đã chôn ta vào những vũng lầy đen tối, ta hãy khôn ngoan mỗi khi mở lời nhận xét:“Tôi thấy như thế này không biết có đúng không?” hay “Đó là suy nghĩ của tôi, nếu thấy có chỗ nào sai sót thì xin nói cho tôi biết, tôi rất biết ơn”. Đừng vì tự ái hay tổn thương mà ta tự đóng bít lối thoát cho mình bằng những lời tuyên bố chắc ăn như đinh đóng cột. Bởi hiểu biết của ta vẫn chưa đủ lớn thì nhận xét sẽ mãi còn sai.

Một trong những điều kiện căn bản của hạnh phúc là ta phải hiểu được bản chất thật của chính mình. Hãy buông bỏ bớt những bận rộn lo toan trong lối sống tích góp vật chất và danh dự, để lòng thanh thản và bình an mà trở về tìm hiểu chính mình để vén lên những bức màn định kiến đang che phủ những góc sáng trong tâm hồn. Ở đó ta sẽ thấy mình rất khác, một con người chân thật sau những tấn tuồng đời đầy kịch tính. Đừng vội vàng phát xét Nhận thức hay sai lầm Tập lắng nghe, ái ngữ. May ra lòng hiểu lòng.